Zindagima aba ruwaeko ke artha

Gazal By : Gaurab Shrestha "maankura"

Editing : Arjun Paudel

Read more »

गजलका फूलहरु Eps-6

गजलका फूलहरु 

फेसबुक पेजको प्रस्तुति 

उत्पादन तथा संचालक 

वि.एस.पृथक

हप्ताको हरेक शुक्रबार 

चिसापानी नेपाल ब्लग मार्फत

 (30-08-2013/2070-05-14) 

नमस्कार साथीहरु,
आज मिति २०७० भाद्र १४ गते तदनुसार ३० अगस्ट २०१३ शुक्रबारका दिन देखी नयाँ जोश नयाँ उमङ्गका साथ वि.एस.पृथकको उत्पादन तथा प्रस्तुतिमा नेपाली साहित्यिक विधा विशेषत नेपाली गजलको लागि समर्पित गजलका फूलहरु फेसबुक पेज चिसापानी ब्लग मार्फत प्रस्तुत गर्दछ हस्ताको हरेक शुक्रबार गजल बाचन र सुमधुर गीत गजलको कार्यक्रम तपाईकै साथी प्रस्तोता गजलकार वि.एस.पृथकको साथमा गजलका फूलहरु । अत्याधिक चर्चामा पुगेको साहित्यिक फेसबुक पेज गजलका फूलहरु पेज गजलकार गौरब श्रेष्ठ मनकुराले सुरु गर्नु भएको हो यो पेजको मुख्य विशेषता यहाँ फोटो गजल प्रकाशन हुने गर्दछ हाल उहाँ लगायत थुप्रै गजलकार हरु एडमिनमा रहेर गजल साहित्य विस्तारमा फेसबुके अभियानमा सामेल हुनुहुन्छ ।

आजको कार्यक्रम छैठौं श्रृंखला हो के कस्तो लाग्यो सल्लाह सुझाव र प्रतिकृया दिनुहोला । कार्यक्रममा गजलका फूलहरु पेजमा तपाइहरुले पठाउनु भएको उत्कृष्ट गजलरुलाई स्थान दिइनेछ जसको लागि तपाइहरुले फेसबुक पेज गजलका फूलहरुके इन्बक्समा आफ्ना गजलहरु म्यासेज गर्नु पर्नेछ  । यो कार्यक्रम तयार पारेर पठाउनुहुने मित्र कार्यक्रम संचालक वि.एस.पृथकज्यूलाई धेरै धेरै धन्यवाद दिन चाहान्छु  ।

Download :Click Here to Download Episode 6

Read more »

Rules for Writing Arabic Ghazals

Much of what is written about the ghazal as a poetic form in English is modelled after the Persian ghazal.

Agha Shahid Ali has propounded in great detail on how the Persian ghazal as a form can be adapted into English. Very little has yet to be written about adapting the Arabic form.

 

Yet, the Arabic form is known from before the 6th century AD. Therefore, it is much older than the Persian ghazal. The relationship between the two might be compared to the relationship between the Italian and the Spenserian sonnet.

In an attempt to remedy this deficit, I wish to present guidelines for the Arabic poetic form that can be adopted by poets writing in English.

There are two indispensable elements of a classical Arabic poem – `arûd (meter) and qâfiyah (end rhyme). In fact, the field of poetics has been traditionally called `ilm al-`arûd wal-qâfiyah (the science of meter and rhyme).

We will look at the essential conditions for each of these elements and how to best express them in English.

I. `Arûd (meter)

Arabic meters are quantitative, based on a succession of voweled and unvoweled consonants.[1] In English studies, we would be more familiar with looking at open and closed syllables, but the Arabic meter requires looking more precisely at the individual consonants themselves. These meters do not render themselves directly into English metrical forms.

There are, however, numerous metrical series offering a great variety of choices to the poet. Each metrical series, or bahr, defines an Arabic long line (bayt), which is comprised of two balanced hemistiches.

The following rules can be applied to approximate the Arabic meter in English verse:

The poet has the option to write in long lines, as is traditional, or in couplets if the poet wishes. (All further discussion will refer to the long line and its component hemistiches. A couplet simply presents each hemistich on a separate line.)

All the lines of a single Arabic poem must share the same meter. Each long line must have either a regular, fixed meter or at least a clearly audible metric or rhythmic uniformity. This latter concession is in light of the fact that Arabic meters can sound quite variable to the English ear, though still showing great rhythmic uniformity. In either case, it is absolutely essential that the line divides naturally into two balanced halves (hemistiches) that lend the long line a medial, metrical caesura, though the poet does not have to use the caesura syntactically. Indeed, the metrical caesura can occur in the middle of a word. It is entirely up to the poet whether she wants to highlight or obscure the caesura with the syntax.

The length of a verse’s hemistich should be no shorter than a trimeter and no longer than a heptameter. This means that if the poet is writing in accentual or accentual-syllabic verse, the hemistich will have at least three and no more than seven metrical accents. If the poet prefers to write in syllabic verse, the hemistich should have between six and fourteen syllables. Of course, all lines of a single poem will be strictly of the same length. If the poet opts for a freestyle rhythm, the long lines must still be roughly the same length, have roughly the same number of accents or syllables, and divide rhythmically into balanced halves.

The above rules may seem a bit rigid, but they are just as important to a poet aspiring to write in the “pure” form of an Arabic ghazal as the sher and radif are to a poet wishing to write in the “pure” form of a Persian ghazal.

Be adventurous. If the essence of the Persian ghazal is the autonomy of the sher – where each sher in the poem is like a pearl in a necklace – the essence of the Arabic form is in the bayt’s pronounced, exciting and long metrical rhythms.

Certainly, many an Arabic bahr comes across as sounding strongly iambic, and a poet will be faithful to the Arabic bayt by using a long iambic line of between six and fourteen metrical feet. However, more complex metrical patterns can and should be aspired to.

Though it is impossible to render the Arabic quantitative meters precisely into any accentual-syllabic line that could be useful for writing English poetry, a person who listens to Arabic poetry with an English ear will discern a number of clear accentual-syllabic patterns. The following are just to give an idea of what might be heard:

- / - - / - - / - - / -  ||  - / - - / - - / - - / -

/ - / - / - - / - / -  ||  / - / - / - - / - / -

- / - - / / - - / - - / / -  ||  - / - - / / - - / - - / / -

- - / - / - - / - /  ||  - - / - / - - / - /

- / - / / - / -  ||  - / - / / - / -

[Key:   - = unstressed syllable    / = stressed syllable    || = metrical caesura]

Each one of these sequences, and an infinite number of others, can be the metrical basis for a poem of any length. Of course, unless the poet wants a really sing-song or bouncy poem, these meters will have to be toned down and varied a bit. (We should remember that Arabic meters always sound a bit variable to an English ear.) Still, the poet can be as imaginative as possible in constructing the underlying metrical sense of the poem, and then apply the artistry of using the syntax to emphasize or play against the medial caesura to achieve various poetic objectives.

II. Qâfiyah (end rhyme)

The rhyme must be the same for each line of the poem (monorhyme).

Full rhyme, microrhyme, or other form of slant rhyme may be used. In the case of slant rhyme, it should not be so subtle as to obscure the consistency of the rhyming sound. The rhyme is an important unifying element of the poem.

It is a common and desirable practice – though not mandatory – that in the poem’s opening line, the first hemistich also takes the rhyme. In this case, the first line will have a clearly discernable syntactical pause at the hemistich.

Repeating the same rhyming word in successive lines of the poem should be strictly avoided except when there is a clear and overriding stylistic justification for it. The most acceptable justification for repetition is if the poem is praising God or pining for the beloved and the name of the subject is the rhyming word itself.

Radical enjambment between verses that pivots syntactically on the rhyming word should be the exception, not the rule. The rule should be at least a mild degree of syntactical autonomy for each long line. However, the complete autonomy of the long line is not important in the Arabic ghazal.

III. Examples of a Valid Bayt (long line) with Qâfiyah:

In the examples below, two short vertical line segments are used to indicate the division between the hemistiches. The rhyme is indicated in red. In all cases, the verses could be represented as couplets by dividing them into two lines at the hemistich.

Accentual-syllabic long lines:

How thrilling it is to receive such a token || of honour from one whose good name is oft spoken –

Whose victuals are not so much crabbed as they’re lobstered, || no carapace curled back concealing what’s hidden,

But stretched out quite plainly, obscuring no blemish || and shedding no shell in a manner unbidden;

So florid and fleshy, they’re justly applauded || the taste and good prepping that leave tongues quite smitten.

Unclawed and undeviled, the tails are more succu-||-lent, chopped off the living, and tasting like chicken.

Goblins minting coinages out of kilter...|| Treasure houses squandering gold and silver...

Elfin bankers’ empires running rampant...|| Knights and dragons bartering helter-skelter...

Wizard-summoned policies brew and conjure || royal edicts floundering left of centre...

Even Sir Philip Sydney can get into the act! –

And all with teares bedeawd, || and eyes cast vp on hie,

O help, O help ye Gods, || they ghastly gan to crie.

Tho with benign aspect || sometime didst vs behold,

Thou hast in Britons va-||-lour tane delight of old,

Syllabic long lines:[2]

How you’re degrading me. If you’re out to vex me || then beware, for as relentlessly I will be –

likewise I will be – bent on despairing of you, || and with equal or even sicker fervency.

Truly, had you been me – a perverse and twisted || and malignant take on myself admittedly –

you would have been far worse in your fabulous rage, || but too difficult to shove aside callously.

“Freestyle” long lines:[3]

don’t let the nights hold back what they despise || & embroil yourself in what randomness misconceives

absorb yourself in the stillness of the days || for the static of the universe perpetually flees

& be not a child permeable to simplicity || acting the part of a rigour that deceives

as if virtues have become rare in the microcosm || & you are loath that they are all one sees

reveal yourself as mean against those virtues || & expose them although misery reprieves

Staring down an Arabian road, a dusty, || hot and dry Arabian thoroughfare –

Sandy desert, sterile pale brown, no || tree or greenery discernable anywhere –

I can see ahead on the asphalt a || piece of paper catching the morning glare.

Perched on top I see quite distinctly a || mottled frog, contentedly sitting there.

I approach. The scrap of old paper is || just some refuse discarded without care,

But the frog reveals itself for a leaf, the || sort of leaf you find in its dark wooded lair

of late autumn on the ground in frosty || northern forests, stirring in mists so rare,

Tossing through the chill morning breeze as an || earthy, cool humidity fills the air.

IV. A Word on Stanzas

The pioneering poets who set themselves to the task of adapting Persian ghazals into English saw fit not only to write each hemistich on a separate line, but to present each set of two hemistiches (sher) as a separate stanza – a couplet. They were certainly correct in doing so. This is because the Persian ghazal poets, though they usually write both hemistiches on a single line, treat the hemistich poetically as a separate verse and the sher as an independent couplet.

By contrast, the Arab poets approach the hemistich as a verse only when and if they feel like it. The long line (bayt) is what matters to them, and they traditionally never grouped these into stanzas. Therefore, I believe the question of stanzas when writing English poems in the Arabic form is something best left to the poet’s discretion.

This is because using couplets as stanzas with a break between them is – for adapting the Arabic form – something totally arbitrary and contrived. It would be far more faithful to the Arabic form to set out the long lines stacked one on top of the other without any stanza breaks at all. The second most faithful would be to split the long line into two at the hemistich, but still stack the lines on top of one another without any stanza breaks.

I see no objection to setting an Arabic ghazal in the couplet form that English-language Persian ghazals are written in. However, once a poet is willing to make stanza breaks at all, the poet might as well make them wherever it seems appropriate, as long as the stanza break is not placed between the two hemistiches of a long line.

© 2007, David Jalajel

Notes

________________________________

[1] Arabic is a Semitic language, and like Hebrew, it does not write out its vowels. It only recognizes consonants as being actual letters. Vowels are referred to as “movement”. This is further complicated by the fact that Arabic has long vowels that are created by a vowel (movement) on a previous letter followed by an unvoweled (y) or (w), or an (alif). Arabs recognize these as being long vowels, and in poetics they make a distinction between them and other unvoweled consonants when it comes to rhyme (qâfiyah).

For instance, the ridf – a feature of certain qâfiyahs – must be a long vowel. However, for purely metrical considerations (`arûd), Arab poets recognize the long vowel merely as a voweled consonant followed by an unvoweled consonant.

[2] - [3] The syllabic example is actually a rather complex interpretation of an Arabic bahr known as wâfir. However, it comes across in English very much as a 24-syllable syllabic meter. Likewise, the example that begins “Staring freestyle sound.

Read more »

गजल विधा

हुनलाई त यहाँ अर्थात यस वेभमा प्रकासितमध्य कुनै एक रचनामाथि हाम्रो तर्फबाट केही लेख्ने भनिएको थियो । तर आज मैले सम्झौतालाई थोरै उल्लंघन गर्दै कुनै एक रचनामाथि नभएर रचना विधाविशेष केही लेख्ने (सार्ने) मनसुवा राखें । नीयम आपत्ति जनाउने तपाईंहरुमा सुरु मै करजोरी क्षमा याचना ।
वर्तमानमा सहित्यका विधाहरुमध्य गजल विधामा पनि धेरै कलम चलिरहेको महसुस गर्न सकिन्छ । यस वेभसाइडमा पनि पछिलो समय गजल भनौँ या गजल भनिएर धेरै रचनाहरु आउने गरेका छन् । ति मध्य कति, गजल सम्रचना अन्तर्गत राखेर हेर्दा गजल देख्नलाई कता कता असजिलो महसुस हुने खाल्का रचनाहरु प्राप्त हुने गरेका छन् भने कतिमा त गजलको गन्धसम्म पनि पाइन्न । यसो भएकोले आज मलाई गजल बारेमा मैले बुझेँ भन्ने लागेका मेरा केही बुझाइहरु बुझाउने पुस्तकबाटै सारेर यहाँ राख्ने हुटहुटी जागेर आयो । यसको अर्थ तेसो होइन कि तपाईं विज्ञ श्रष्टाहरुको बुझाइलाई मैले कम आँकिरहेको छु । ठाडो भन्नु पर्दा, बाठो पल्टिएको हुइनँ । म गजलको साधरण पाठक, श्रोतामात्र हुँ । तपाईं स्रष्टाहरुको अगाडि म अल्पज्ञानी श्रोताले गजलबारे खोक्ने दुष्साहस गर्न सक्दिनँ । तेसो त आजको यो अति उत्तराधुनिक संसारमा भोगाइ, बुझाई, गराई सबैसबै आ-आफ्नै । अरुलाई छोडौँ । साहित्यमा भन्नु पर्दा विधाभञ्जन, अविधाहरु विधा बनेर आइरहेको बेला, विनिर्माण निर्माणको बेला, यो यसै हुनु पर्छ, यो यसरी नै देखिनु पर्छ, यो यसरी नै लेखिनु पर्छ, यो यसरी नै भनिनु पर्छ, यसरी नै सुनिनु, बुझिनु पर्छ भनेर भन्नु या भन्न खोज्नु पनि मुर्खता नै होला । तर स्याउ, स्याउ नै हो भने सुन्ताला, सुन्ताला नै हो । स्याउमा सुन्तालाको रस पाइन्न भने सुन्तालामा स्याउको स्वाद । अझै स्याउ, सुन्तालाको पनि आ-आफ्नै अरु थुप्रै थरी होलान् । जस्मा स्वादको विविधता अवश्य नै हुने भए । हो सुन्ताला र कागती क्रस गरेर मुन्ताला फलाए जस्तै अरु विभिन्नलाई क्रस गर्न सकिएला । जस्ले स्वाद, गुण, रुप थुप्रैमा नयापन ल्याउला यो अर्कै पक्ष भयो ।

अव गजललाई कहिंकतै क्रस नगराई विशुद्ध फलाउने विधि विधानमा पसौँ है त । त्योभन्दा पहिले प्रश्ट पारौँ, यहाँ जेजति लेखिएका छन् यी सब मैले प्राध्यापक (ड.) डा. कृष्णहरि बरालको ‘गजल : सिद्धान्त र परम्परा’ भन्ने गजलको रामकाहानी समेटिएको कृतिबाट लिएको हुँ । धेरै हुवहु, अक्षरस सारेको छु । यति हो पुरै पुस्तकको सारबाट पनि सारमात्र खिचेर लिइएको हुँदा बीचबीचमा थोरै यताउता र थपघट भएका छन् ।

प्रारम्भमा अरबमा अरबी भाषामा लेख्न थालिएको गजल इरानमा फारसी भाषामा दशौँ शताब्दीमा लेख्न थालिएको जानकारी पाइन्छ । यसरी अरबीबाट फारसी, हिन्दी तथा उर्दू भाषा हुँदै नेपालीमा भित्रिन आएको गजल खास प्रकारको संरचनामा आबद्ध काव्यरुप हो । बराबरी लम्बाई वा एउटै छन्द भएका दुईदुई पंक्तिका कम्तिमा तीन सेर हुने यस विधामा मूलत: aa ba ca da आदिका क्रममा काफियाको प्रयोग भऐको पाइन्छ भने धेरै गजलमा काफियापछि दोहोरिएर आउने रदिफ पनि रहेको हुन्छ । गजलको प्रत्येक सेर आँफैमा पूर्ण कविता हुन्छन् यी मुक्तककै समकक्षी हुन्छन् । गजलमा गजलकारले आफ्नो उपनाम तखल्लुस राख्ने चलन पनि छ । यस्तो विशेष बनौटको अतिरिक्त गजलमा भाव, कल्पना, लय तथा छन्द, बिम्ब तथा प्रतीक र भाषाजस्ता तत्वहरु प्रयोग हुने गर्छन् । गजलमा, प्राचीन समयमा प्रेमसमम्बन्धी विषय प्रयोग हुने गरेकामा समयक्रममा यसमा अनेक विषय प्रोयोग हुन थालेको पाइन्छ भने एउटा गजलका सबै सेरमा एउटै विषय वा भिन्नभिन्न विषय प्रयोग हुने प्रचलन पनि देखिन्छ ।

गजल शब्दको व्युत्पतिगत अर्थ प्रेमिकासंग वार्तालाप वा स्वास्नीमानिससंग वार्तालाप भन्ने हुन्छ र साहित्यिक सन्दर्भमा चाहिँ एक प्रकारको काव्यविधा भन्ने हुन्छ । व्युत्पतिगत यस अर्थले पनि गजलमा प्रेमसम्बन्धी विषयवस्तु बढी प्रयोग हुनेकुरा स्पस्ट हुन्छ । समयक्रममा यसमा प्रयोग हुने विषयवस्तु विस्तारित भएको सन्दर्भ विभिन्न कालका गजलहरु पढेपछि थाहा पाइन्छ ।

गजलमा दुईदुई पंक्तिका आफैँमा पूर्ण वा स्वतन्त्र तीन वा तीनभन्दा बढी सेरहरु हुन्छन् र यी सेरहरु व्याकरणिक तथा अर्थ दुबै दृष्टिले आफैँमा पूर्ण हुन्छन् । गजलमा भएका सेरका पंक्तिहरुलाई मिसरा भनिन्छ यी मिसरालाई पनि दुई भागमा बाँडिएको पाइन्छ । सेरमा प्रयुक्त पहिलो पंक्ति वा मिसरालाई मिसर-ए-उला (मिसरा-ए-उला) भनिन्नछ भने प्रत्येक दोस्रो मिसरालाई मिसर-ए-सानी (मिसरा-ए-सानी) भनिन्छ । गजलमा भएका सेरहरुमध्ये पहिलो सेरलाई मतला भनिन्छ । यसलाई परिचयात्मक वा प्रतिनिधि वा उद्घाटित सेर भनिएको पनि पाइन्छ । कुनै कुनै गजलमा दुईवटा मतलाको प्रयोग हुने कुरा पनि विद्वानरुले बताएका छन् । गजलको अन्तिम सेरलाई मकता भनिन्छ । यसै सेरमा गजलकारले आफ्ना वैयक्तिक कुरा भन्ने गर्छ र यो सेर तुलानात्मक रुपमा बढी आत्मापरक हुन्छ भने संवेगको प्रयोगका दृष्टिले पनि अत्यन्त शक्तिशाली हुन्छ । यस सेरमा गजलकारले तखल्लुस (आफ्नो नामको केही अँश वा उपनाम) पनि प्रयोग गर्ने गर्छ । मतला र मकता भागका बीचका सेरहरुलाई गजलको मध्यभाग भनिन्छ । गजलको सबैभन्दा उत्कृष्ट सेरलाई ‘हासिले गजल सेर’ भनिन्छ ।

गजलमा प्रयोग हुने उपकरणहरुमा काफिया, रदिफ तथा तखल्लुस महत्वपूर्ण छन् भने गजलको संरचना निर्माणमा दुईदुई पंक्तिको सेरलगायत उपर्युक्त उपकरणहरुले पनि महत्वपूर्ण भूमिका वहन गर्ने गर्छन् । काफियाले गजललाई निस्चित रुप प्रदान गर्छ भने साँगीतिक पनि बनाउँछ । यसको अभावमा गजलले संरचना नै प्राप्त गर्न सक्दैन ।

काफियाः- 

काफिया अरबी भाषाको पुलिङ्गी शब्द हो र यसको साहित्यिक अर्थ अनुप्रास, अन्त्यानुप्रास वा तुक भन्ने हुन्छ । गजलका प्रयोगका सन्दर्भमा भन्दाचाहिँ यसले अन्त्यानुप्रास वा उपान्तअनुप्रासको भूमिका वहन गर्ने गर्छ । गजलका मिसराहरुको पछाडि दोहोरिने शब्द रदिफभन्दा अगाडि प्रयोग हुँदा यसले उपान्तअनुप्रासको कार्य गर्छ भने रदिफ प्रयोग नभई अन्तिममा रहँदा अन्त्यानुप्रासको कार्य गर्छ । गजलमा काफियाको निस्चित स्थान निर्धारण हुन्छ र यसको प्रयोग मतला (परिचयात्मक वा प्रतिनिधि वा उद्घाटित सेर )का सबै मिसरा (पंक्ति)मा अनिवार्य रुपमा प्रयोग हुन्छ भने अन्य सेरहरुका चाहिँ दोस्रादोस्रा मिसरामा यसको प्रयोग गरिन्छ । सैद्धान्तिक हिसाबमा भन्दा एउटा मतला हुँदा गजलका मिसराहरुमा aa ba ca da र दुईवटा मतला हुँदा aa aa ba ca da का क्रममा काफियाको प्रयोग हुन्छ । गजलमा काफियाको प्रयोग पूर्ण तथा आंशिक दुबै अनुप्रासका रुपमा हुन सक्छ तर पूर्ण अनुप्रासकै रुपमा प्रयुक्त काफियालाई राम्रो मानिन्छ । एउटा गजलमा काफिया कहिलै पनि दोहोरिन्नन् ।

रदिफः- 

काफियापछि दोहोरिने शब्दलाई रदिफ भनिन्छ । रदिफ अरबी भाषाको स्त्रीलिङ्गी शब्द हो र यसको व्युत्पत्तिगत अर्थ ‘घोडा वा उँटको पछि बसेको व्यक्ति’ भन्ने हुन्छ । साहित्यिक सन्दर्भमा भन्दाचाहिँ यो काफियापछि दोहोरिने शब्द हो । गजललाई सांगीतिक बनाउन रदिफले महत्वपूर्ण भूमिका प्रदान गर्छ । यसले गजललाई स्मरणयोग्य बनाउन पनि सहयोग पुर्याउँछ । यस्तो हुँदाहुदै पनि गजलमा रदिफको प्रयोग अनिवार्य मानिँदैन । रदिफ प्रयोग भएको गजललाई मुरद्दफ र नभएको गजललाई गैरमुरद्दफ भनिन्छ । कतिपय विद्ववान्ले त रदिफलाई गजलको अचम्मको र आवश्यक तत्त्व मानेका छन् ।

तखल्लुसः- 

गजलमा प्रयोग गरिने अर्को महत्वपूर्ण उपकरण तखल्लुस हो र यसको प्रयोग ऐच्छिक रुपमा गरिने गर्छ । अरबी भाषाको पुलिङ्गी शब्द तखल्लुसको अर्थ कवि वा सायरले कविता वा गजलमा लेख्ने नाम वा उपनाम भन्ने हुन्छ । यसले गजल कसको हो वा कसले लेखेको हो भन्ने चिनाउन पनि सहयोग पुर्याउँछ । तखल्लुसको प्रयोग गजलकारले विभिन्न प्रकारले गरेको पाइन्छ । यसलाई प्रथम, द्वितीय तथा तृतीय पुरुषको रुपमा पनि प्रयोग गरिएको हुन्छ भने गजलकारले आफैँसंग कुराकानी गरेजसरी पनि यसलाई प्रयोग गर्छ ।

गजल साहित्यिक विधा र त्यसमा पनि गेय विधा भएकोले यसमा पनि साहित्यको पद्य विधामा पाइने तत्त्वहरु पाइन्छन् । गजलमा पाइने महत्वपूर्ण तत्वहुन् – भाव तथा विषयवस्तु, कल्पना, संगीत, बिम्ब तथा प्रतीक र भाषा ।



धेरथोर जस्तो भए पनि भाव साहित्यको लागि अनिवार्य तत्व हो भने गीत तथा कविताजस्तै गजलका लागि त झनै आवश्यक तत्व हो । भावको मात्राले गजलको स्तरनिर्धारणमा सहयोग पुर्याउने गर्छ । भावले गर्दा नै गजल आत्मापरक्तातिर उन्मुख हुन्छ भने काव्यमा करुण, शान्त वा शृङ्गार जस्तो प्रकारको भावको प्रयोग भए पनि यसको आस्वादनचाहिँ सुखद नै हुने गर्छ ।

गजलमा विषयवस्तुको अभिव्यक्ति भावपूर्ण ढङ्गमा हुनु जरुरी हुन्छ । एउटा गजलमा एउटै विषयवस्तु र सेरैपिच्छे बेग्लाबेग्लै विषय पनि प्रयोग हुन सक्छ । एउटै विषय प्रयोग भएको गजललाई मुसलसल र एकभन्दा बढी विषय प्रयोग भएको गजललाई गैरमुसलसल भनिन्छ । प्रारम्भमा गजलमा प्रेमसम्बन्धी विषय प्रयोग हुने गरेकामा अश्लील सन्दर्भहरु पनि व्यक्त भएको जानकारी पाइन्छ भने पछि सुफीहरुले इश्वरको प्राथनाका लागि गजललाई माध्यम बनाएपछि यसले विशेष शक्ति प्राप्त गरेको र लोकप्रियता हासिल गरेको जानकारी पाइन्छ । अरबीबाट फारसी हुदै विभिन्न देशमा फैलिँदै जाँदा गजलमा अनेक विषयहरु प्रयोग भए । नेपालीका सन्दर्भमा कुरा गर्दा प्रारम्भिक चरणमा गजलमा मूल रुपमा शृङ्गार र फाट्टफुट्ट भक्ति, देशभक्ति र केही मात्रामा सामाजिक आदि विषय प्रयोग भएकामा हिजोआज यसमा व्यापकता आएको छ र समकालीन विकृतिप्रति व्यङ्ग्य गर्ने सनदर्भमा पनि गजलको शक्ति बेजोड देखिन थालेको छ ।

गजल गेय विधाविशेष भएकोले यसमा संगीतको प्रयोग अनिवार्य हुन्छ । शब्द, संगीत, गायन वा मौखिक संगीत अनि वाद्ययसंगीतको प्रयोगबिना गजलले अस्तित्व प्राप्त गर्दैन । शब्दसंगीतको सन्दर्भमा भन्दा गजलमा अनुप्रास तथा लय अनि छन्दको प्रयोग अत्यावश्यक तथा अनिवार्य हुन्छ र शब्दको आवृतिले पनि यसलाई संगीतमय बनाउन भूमिका खेल्ने गर्छ । गजलमा काफिया वा अन्त्यानुप्रास वा उपन्तअनुप्रासको अनिवार्य हुने भएकोले यसबाट पनि संगीतको सृष्टि हुने गर्छ र रदिफको पनि प्रयोग भएका गजल यस हिसाबमा अझ बलिया देखिन्छन् । यस्तै छेकानुप्रास, वृत्यनुप्रास, लाटानुप्रास मध्यानुप्रास आदिको प्रयोगले पनि गजलमा संगीतको सृष्टि गर्छ ।

गजल भाषाका माध्यमद्वारा अभिव्यक्त हुने विधाविशेष हो । गजलले अस्तित्व भाषाकै माध्यमबाट प्राप्त गर्छ र श्रोता तथा पाठकहरु यसको अर्थ भाषाकै माध्यमद्वारा लगाउने गर्छन् । गजलको व्यख्या र विश्लेषण पनि भाषाकै माध्यमद्वारा गरिन्छ । गजलमा शब्दसंगीतको प्रयोग भाषाकै वर्णहरुको सही छनोट गरी राखिँदा हुन्छ अनि छन्द वा बहरको प्रयोगमा पनि भाषाले नै भूमिका खेल्ने गर्छ । यस्तै, भाव, कल्पना आदिको प्रस्तुति पनि भाषाकै भाध्मद्वारा हुन्छ । भाषाको अभावमा गजलको निर्माण हुँदैन । गायनको क्रममा संगीतको अभिव्यक्तिको माध्यम पनि गजलमा भाषा नै हुन्छ ।

गजलमा भाषाको विशिष्ट प्रयोग हुन्छ । काव्यात्मक व्यवस्थापनको सन्दर्भमा नै पनि भाषाले प्रमुख भूमिका वहन गर्छ । बहर वा छन्द मिलाउने क्रममा, अनुप्रास मिलाउने क्रममा वा कतिपय सन्दर्भमा भाषाको विचलन पनि प्रशस्त हुने गर्छ । यस्तो विचलन पदक्रम, विभक्ति, वचन, कारक, शब्दप्रयोग आदिमा हुन्छ भने अर्थको तहमा पनि विचलन प्रशस्तै हुन्छ । गजल श्रव्य विधा भएकोले यसमा सरल तथा स्वभाविक भाषाको प्रयोग आवश्यक हुन्छ र काव्यात्मक उच्चारण अनि काव्यात्मक विरामको प्रयोग पनि हुने गर्छ । गजल थोरै शब्दबाट धेरै भाव व्यक्त गर्नुपर्ने विधा भएकोले सूत्रात्मकता यसको मूल विशेषता हुन्छ र संक्षिप्ततको खोजी यसमा गरिन्छ । गजलका सेरहरु सूक्तिमय हुनु अनि मानवजीवनसँग निकट सम्बन्ध राख्ने प्रकारका हुनु राम्रो मानिन्छ । गजलमा भावअनुसार वर्णहरुको वितरण पनि हुने गर्छ ।

सारिएका कुरा यिनै हुन् । गजल सम्वन्धि अलिक विस्त्रित अध्यन गर्न चाहे डा. कृष्णहरि बरालको ‘गजल : सिद्धान्त र परम्परा’ को अध्ययन गर्दा राम्रो होला भन्ने मलाई लाग्दछ । किनकि मेरो जानकारीमा भएसम्म सम्भवतः यो नै गजल विधाविशेष लेखिएको पछिल्लो पूर्ण कृति हो । यसमा गजलको इतिहासदेखि वर्तमान सम्म समेटिएको छ । यो पुस्तक पूर्ण र गहन किन पनि छ भने यसका लेखक स्वयमले गजलमै विद्यावारिधि गरेका हुन् ।

अन्तमा आफ्नै एउटा गजल राँखे, यो के कस्तो गजल बन्यो या बनेन सोधीखोजीको जीम्मा तपाईंहरुलाई नै छाँडे ।

तिमीलाई होइन मैले आफैँसंग ढाँटेको छु
लुकाउन सत्यलाई झुटहरु बाँटेको छु

हिजै खोल्नु थियो कुरो स्वार्थले लुकाइरहेँ
आजचाहिँ दिल खोली भन्नलाई आँटेको छु

खोलिसक्नु छैन यहाँ विषादका पोकाहरु
थुमथुम्याउँदै जिन्दगी चुपचाप काटेको छु

रुचाएको जीवन हिजै छुट्यो अन्तै कतै
बाँकी जे छ दिन रात सम्झौतामा साटेको छु

जतिसक्दो टालीरहेँ च्यातिएको यो मनलाई
आज भने धुजाधुजा जताततै फाटेको छु

दुःख टेक्दै सुखको पछिपछि लागिरहेँ
लालचा यो मनको अबचाहिँ छाँटेको छु । 

Read more »

गजलका फूलहरु Eps-5

गजलका फूलहरु 

फेसबुक पेजको प्रस्तुति 

उत्पादन तथा संचालक 

वि.एस.पृथक

हप्ताको हरेक शुक्रबार 

चिसापानी नेपाल ब्लग मार्फत

(23-08-2013/2070-05-07)

नमस्कार साथीहरु,
आज मिति २०७० भाद्र ०७ गते तदनुसार २३ अगस्ट २०१३ शुक्रबारका दिन देखी नयाँ जोश नयाँ उमङ्गका साथ वि.एस.पृथकको उत्पादन तथा प्रस्तुतिमा नेपाली साहित्यिक विधा विशेषत नेपाली गजलको लागि समर्पित गजलका फूलहरु फेसबुक पेज चिसापानी ब्लग मार्फत प्रस्तुत गर्दछ हस्ताको हरेक शुक्रबार गजल बाचन र सुमधुर गीत गजलको कार्यक्रम तपाईकै साथी प्रस्तोता गजलकार वि.एस.पृथकको साथमा गजलका फूलहरु । अत्याधिक चर्चामा पुगेको साहित्यिक फेसबुक पेज गजलका फूलहरु पेज गजलकार गौरब श्रेष्ठ मनकुराले सुरु गर्नु भएको हो यो पेजको मुख्य विशेषता यहाँ फोटो गजल प्रकाशन हुने गर्दछ हाल उहाँ लगायत थुप्रै गजलकार हरु एडमिनमा रहेर गजल साहित्य विस्तारमा फेसबुके अभियानमा सामेल हुनुहुन्छ ।

आजको कार्यक्रम पाँचौं श्रृंखला हो के कस्तो लाग्यो सल्लाह सुझाव र प्रतिकृया दिनुहोला । कार्यक्रममा गजलका फूलहरु पेजमा तपाइहरुले पठाउनु भएको उत्कृष्ट गजलरुलाई स्थान दिइनेछ जसको लागि तपाइहरुले फेसबुक पेज गजलका फूलहरुके इन्बक्समा आफ्ना गजलहरु म्यासेज गर्नु पर्नेछ  । यो कार्यक्रम तयार पारेर पठाउनुहुने मित्र कार्यक्रम संचालक वि.एस.पृथकज्यूलाई धेरै धेरै धन्यवाद दिन चाहान्छु  ।

Listen and Download

Please Leave your Comments Down !!

Read more »

Sir Sajaune Phool khojdai

Sir Sajaune Phool khojdai 

Lyric :Karna Chapagain "Punarjiwut"

Vocal : Shiva Pariyar 

Read more »

गजलका फूलहरु Eps-4

फेसबुक पेजको प्रस्तुति 

उत्पादन तथा संचालक 

वि.एस.पृथक

हप्ताको हरेक शुक्रबार 

चिसापानी नेपाल ब्लग मार्फत

(16-08-2013/2070-04-32)

नमस्कार साथीहरु,
आज मिति २०७० श्रावण ३२ गते तदनुसार १६ अगस्ट २०१३ शुक्रबारका दिन देखी नयाँ जोश नयाँ उमङ्गका साथ वि.एस.पृथकको उत्पादन तथा प्रस्तुतिमा नेपाली साहित्यिक विधा विशेषत नेपाली गजलको लागि समर्पित गजलका फूलहरु फेसबुक पेज चिसापानी ब्लग मार्फत प्रस्तुत गर्दछ हस्ताको हरेक शुक्रबार गजल बाचन र सुमधुर गीत गजलको कार्यक्रम तपाईकै साथी प्रस्तोता गजलकार वि.एस.पृथकको साथमा गजलका फूलहरु । अत्याधिक चर्चामा पुगेको साहित्यिक फेसबुक पेज गजलका फूलहरु पेज गजलकार गौरब श्रेष्ठ मनकुराले सुरु गर्नु भएको हो यो पेजको मुख्य विशेषता यहाँ फोटो गजल प्रकाशन हुने गर्दछ हाल उहाँ लगायत थुप्रै गजलकार हरु एडमिनमा रहेर गजल साहित्य विस्तारमा फेसबुके अभियानमा सामेल हुनुहुन्छ ।

आजको कार्यक्रम चौथो हो के कस्तो लाग्यो सल्लाह सुझाव र प्रतिकृया दिनुहोला । कार्यक्रममा गजलका फूलहरु पेजमा तपाइहरुले पठाउनु भएको उत्कृष्ट गजलरुलाई स्थान दिइनेछ जसको लागि तपाइहरुले फेसबुक पेज गजलका फूलहरुके इन्बक्समा आफ्ना गजलहरु म्यासेज गर्नु पर्नेछ  । यो कार्यक्रम तयार पारेर पठाउनुहुने मित्र कार्यक्रम संचालक वि.एस.पृथकज्यूलाई धेरै धेरै धन्यवाद दिन चाहान्छु  ।
Click Here to Download 

Read more »

Gajal Lagaina Chheyau

Album: Gajal Lagaina Chheyau
Singer: Thaneshwor Gautam
Lyrics: Puru Lamsal
Music: Thaneshwor Gautam
Director: Alok Nembang
Rights for this music video for YouTube Platform is with Music Nepal; provided by "Ranjana Music Industries"

Read more »

Tumko dekhaa to ye kayaal aayaa

Movie: Saath Saath

Music Director: Kuldeep Singh

Singers: Jagjit Singh & Chitra Singh

Director: Raman Kumar

Tumko dekhaa to ye kayaal aayaa zindagii dhuup tum ghanaa saayaa tumako... aaj phir dilane ek tamannaa kii - (2) aaj phir dilako hamane samajhaayaa zindagii dhuup tum ghanaa saayaa... tum chale jaaoge to soche nge - (2) hamane kyaa khoyaa- hamane kyaa paayaa zindagii dhuup tum ghanaa saayaa... ham jise gunagunaa nahii n sakate - (2) vaqt ne aisaa giit kyuu n gaayaa zindagii dhuup tum ghanaa saayaa

Read more »

Thodi Door Saath Chalo

Ghazal: Thodi Door Saath Chalo

Album: Jashn- A Silver Jubilee Collection Vol.3

Singer: Pankaj Udhas

Music Label : T-Series

Kathin hai raahguzar thodi door saath chalo - 2 Bahot kada hai safar thodi door saath chalo Kathin hai rahguzar thodi door saath chalo Tamam umr kaha koi saath deta hai - 2 Main jaanata hoon magar thodi door saath chalo - 2 Bahot kada hai safar thodi door saath chalo Kathin hai raahguzar thodi door saath chalo Ye ek shab ki mulaakat bhi ganimat hai - 2 Kise hai kal ki khabar thodi door saath chalo - 2 Bahot kada hai safar thodi door saath chalo Kathin hai raahguzar thodi door saath chalo Abhi to jaag rahe hain chirag rahon ke - 2 Abhi hai door sehar thodi door saath chalo - 2 Bahot kada hai safar thodi door saath chalo Kathin hai raahguzar thodi door saath chalo - 2

Read more »

Yahan Har Shakhs (Hit Indian Ghazal) - Pankaj Udhas

Song: Yahan Har Shakhs Album: Jashn- A Silver Jubilee Collection Vol.2 Singer: Pankaj Udhas Music Label : T-Series Yahan Har Shakhs Har Pal Hadsa Hone Se Darta Hai Khilona Hai Jo Mitti Ka Fana Hone Se Darta Hai Mere Dil Ke Kisis Kone Me Ek Masum Sa Bacha Bado Ki Dekh Kar Duniya Bada Hone Se Darta Hai Bahut Mushkil Nahi Hai Yun Aaine Ke Samne Jana Yeh Mera Dil Magar Kyu Samna Hone Se Darta Hai Na Bas Mein Jindagi Iske Na Kabu Maut Par Iska Magar Insan Phir Bhi Kab Khuda Hone Se Darta Hai Ajab Yah Zindagi Ki Kaid Hai Ki Duniya Ka Har Insaan Rihaii Mangta Hai Par Rihaa Hone Se Darta Hai

Read more »

यहाँ देशको छ चिन्ता

यहाँ देशको छ चिन्ता 

Vocal : Dipak Linbu

Lyric : Dr. Krishna hari baral

Music : Gaire Suresh 

Read more »

भूटानी शरणार्थीको इतिहास त्यतिकै हराएर गएको हेर्न सकेनौं

भूटानी शरणार्थीका विषयसंग जोडिएका एकपछि अर्को वृतचित्र वा ठुला पर्दाको चलचित्र आइरहेका बेला, हालमा प्रकाश आङ्देम्बेले निर्देशन गरेको चलचित्र ‘देश खोज्दै जाँदा’ को सबत्र चर्चा–परिचर्चा चलिरहेको छ । ललित कलासंग आवद्ध निर्वाशित भूटानीहरूको संस्था इफकेन्स इन्टरनेसनल फाउन्डेसन, इफाका भूटान, लाइनक्रस मुभिस् अनि गन्तव्य थियेटरको सम्युक्त लगानीमा निमार्ण भइरहेको यो चलचित्रले भूटानी मूलका नेपालीभाषी माननिसहरूको इतिहास र निवार्शित भूटानीहरूका शिविरमा भोग्नुपरेका पीडा ज्वालन्तरूपमा समेट्ने निर्देशक आङ्देम्बेको भनाइ छ । हुन त शरणार्थीको नेपाल बसाइको दुई दशकपछि निमार्ण हुन लागेको यस चलचित्र धेरैको चासोको विषय बन्नु कुनै अनौठो कुरा होइन । निर्देशक आङ्देम्बे चलचित्रको सम्पादनका लागि काठमाडौँ आएको अवसरमा चलचित्र ‘देश खोज्दै जाँदा’ का विविध विषयमा भूटान समाचार सेवाका पत्रकार विद्यापति मिश्रले उनीसंग एउटा विस्तृत कुरा–कहानी गरेका थिए ।

‘देश खोज्दै जाँदा’ खास कस्तो चलचित्र हो?
यो नेपाली कथानक चलचित्र हो । जसको विषयवस्तु भूटानी शरणार्थी शिविरको वास्तविकतामा आधारित छ ।

दर्शकहरूमा यसले के महत्व राख्छ?
दर्शकहरुमा के महत्व राख्छ भन्ने सबलको कुरा गर्दा यो दर्शक स्वयंले प्राप्त गर्ने कुरा हो । तर हामीले शिविरको वास्तविकतालाई कलात्मक  र इमान्दार तरिकाले प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरेकाछौं ।

अहिले के भइरहेको छ?
सुटिंग भर्खर सकिएकोछ । नयाँ वर्ष २०७० सालको पहिलो दिनवाटै सम्पादनको मुख्य काम प्रारम्भ भएको छ । साउण्ड मिक्सिंग, कलर करेक्सन, फिल्मको कलर टोन, हाम्रो सिग्नेचनरट्यून, व्याकग्राउण्ड फिल म्यूजिक आदि बारे विश्वस्त प्राविधिकहरुसँग सल्लाह गरिरहेका छौँ ।

चलचित्रको नाम कसरी छान्नु भयो?
म भूटानी शरणार्थी शिविर र त्यहाँ भित्रका प्रतिभाहरुसँग डेढ दशकदेखि नजिक छु । नजिक भएपछि त्यहाँका हरेक कार्यहरुसँग म प्रत्यक्ष, अप्रत्यक्ष रूपमा जोडिएकोछु । आफ्नै आँखा अगाडि नै हेर्दा हेर्दै क्याम्पहरु आगलागिबाट खरानी भए । तीन वटा शरणार्थी क्याम्पहरु (गोलधाप, टिमाई, खुदुनाबारी) विस्थापित भए । रातदिन सँगै उठवस गरेका नजिकका प्रतिभाहरु बिदा भएर तेस्रो देश लागे । अपसोच, अबको केही वर्षमा सायद शिविर नरहला । यिनै कुराहरूलाई मध्यनजर गर्दा शरणार्थी क्याम्पका वास्तविकता यतिकै हराएर जालान् कि भन्ने कुरामा सम्बन्धित स्रष्टाहरु र कलाकारहरू, शुभेच्छुकहरुसँग कुरा उठ्यो । केही त गर्नै पर्छ भन्ने लाग्यो । सबैसम्म पुग्न कस्तो कार्य उचित होला भन्नेमा निकै समय लाग्यो । अन्तत कथानक चलचित्र निर्माण गर्ने निर्णय गर्‍यौ । यो सोच आएपछि चलचित्रका सहकर्मी स्क्रिप्टराइटर उपेन्द्र सुब्बासँग कथा रिसर्च गर्न थाल्यौ । बहसकै क्रममा तात्कालिक सम्बाद संगीतालय अनामनगर काठमाडौँमा कवि श्रवण मुकारुङ, सञ्चारकर्मी पारसमणी नेपाल, देवेन्द्रराज भट्टराई, रेडियोकर्मी अमरध्वज लामा, संगीतकार पारस मुकारुङ, कवि चन्द्रबीर तुम्बापो आदि बसेको बेला देबेन्द्रराज भट्टराईले यो शीर्षक राम्रो हुन्छ भनेर भन्नु भो । हामीलाई त्यही शीर्षक उचित लाग्यो, अनि राख्यौं ।

भूटानी शरणार्थी समस्यासंग जोडिएका धेरै वृतचित्रहरू निर्माताका लागि आर्थिकरूपले आकर्षक ‘प्रोजेक्ट’ बन्ने गरेका कुरा आइरहेका बेला ‘देश खोज्दै जाँदा’ पनि त्यस्तै चलचित्रको सूचीमा जाँदैन?
पहिलो कुरो शरणार्थी समस्या हाम्रो चलचित्रको विषयभन्दा बढी आत्मिक, भावनात्मक संवेदनाको सम्बन्ध हो ।
आखा अगाडि नै लाखौँ नेपालीभाषी भूटानीहरुको हराउँदै गएको लाचार वास्तविकता हो । इतिहास हो । शुभचिन्तक, स्रष्टाको नाताले आफन्तहरुको इतिहास त्यतिकै हराएर गएको हेर्न सकेनौं र यो चलचित्र निर्माण गरेका हौँ । शरणार्थी शिविरका बारेमा दातृनिकायहरुले आफ्नो अनुकूल डकुमेन्ट बनाए । राजनीतिज्ञ, मानबअधिकारकर्मीहरुले आफ्नै अनुकूल डकुमेन्ट बनाए । नेपाल सरकार र भारत सरकारले आफू अनुकूल डकुमेन्ट बनाए । तर क्याम्पभित्रै बसेका आम भूटानीहरुको वास्तविकतासम्म कोही पनि पुगेनन् । एउटा स्रष्टाको आँखाले यी सबै कुरा नियालिरहेको थियो । उनीहरूको भोगाइमा, देखाइमा शिविरको बसाइ अवधि कस्तो रह्यो । यिनै कुरा प्रस्तुत गरेका छौँ । अन्य बारेमा अहिले सोचेका छैनौ ।

तयारी भइसक्दा लगानी कति हुन आउछ?
अस्ति प्रेसजानकारीमा हामीले सुटिंग भरिको मात्र अनुमानित बजेट ४०लाख नेपाली भनेर भनेका थियौँ । तत्काल सुटिंगको चटारोले वास्तविक हिसाब कति भयो थाहा थिएन । भर्खर मात्र प्रारम्भदेखि आजसम्म कति खर्च भयो भनेर हिसाब निकाल्यौं । नगद लगानी मात्र ठयाक्कै ६४ लाख नेपाली पुग्यो । पोस्ट प्रोडक्सनको खर्च बाहेक । हाम्रो सम्बन्ध र विषयवस्तुको सम्वेदनसिलता देखेर सम्पूर्ण फिल्म युनिटले नै सहयोग गरे । प्राविधिकहरुले कम शुल्कमा सहयोग गरे । कलाकारहरू कसैले पनि पारिश्रमिक माग्नुभएको छैन । १०० जना टिमले तीन महिना(सेट निर्माणदेखि सुटिंगसम्म) निरन्तर खटे । त्यो बाहेक धेरै दृश्यमा सयौँ मानिसहरूले सघाए । शिविरका भित्रका प्रशासनिक संयन्त्र, अग्रज, अनुभवि, स्रष्टा, समाजसेवीहरु र शिविर बाहिरका नागरिक समाज, स्थानीय समाज, समाजसेबि, प्रशासनिक संयन्त्रले विषयवस्तु र तात्कालिक दुर्घटनाको सम्भावना र समाधानको वास्तविकता बताएर सघाउनु भयो । सबैलाई आर्थिक रूपान्तरण गरेर हेर्न हो भने करोडौ नाघ्न सक्छ ।

कसरी जुट्दैछ त्यत्रो लगानी?
यो सोच सन् २००५ तिर प्रारम्भ भयो । निकटका केही साथीभाइहरुलाई सुनाएँ । केहीले विश्वास गरेँ, केहीले पत्याएनन् । मलाई पत्याउने आधार पनि थिएन । तत्काल डेरामा बस्ने, सडकमा हिड्ने मान्छेवाट यत्रो कुरा कसरी सम्भव हुन्छ ? भन्ने थियो धेरैलाई । दश जना मिलेर तीन तीन लाख उठाउने योजना थियो । स्रष्टा अशोक बस्नेत बाहेक सबै साथीहरू टाढिए । टाढिए मात्रै त हुन्थ्यो । “प्रकाश आङ्देम्बे नपुग्ने सपना देख्छ, यस्तो काम नलाग्ने स्टोरीमा दुनियाँको पैसा डुबाउन खोज्दैछ” भनेर कुरा काट्न थाले । मेरो सपनाको सामु चुनौतीको पहाड उभिएको थियो । मैले धेरैसँग यो बारेमा सहयोग मागें, हारगुहार मागें तर कसैबाट पनि झुटो आशाशिवाय केही मिलेन । शिविरभित्रका कलाकारहरुलाई सम्झेर स्क्रिप्ट लेखेका थियौँ तर सबै कलाकारहरू आँखा अगाडि नै रुँदै तेस्रो देश पलायन हुन थाले । यी सबै कारणले झन्डै डिप्रेशन भयो बिचमा । यतिबेला मलाई साँच्चै नै माया गर्ने, बुझ्ने शिविरभित्रका र बाहिरका स्रष्टा भाइवहिनीहरुले साथ दिए । क्रमश: नेपाल, दार्जिलिंग, सिक्किम र संसारभर छरिएर रहेका स्रष्टाहरुसँग यो विषयमा कुरा हुन थाल्यो । नेपाली जातिका वरिष्ठ र सृजनशिल व्यक्तित्वहरुले डा. तुलसी भट्टराई, प्रा.डा. गोविन्दराज भट्टराई, मनप्रसाद सुब्बा, विन्द्या सुब्बा, नगेन्द्र गोर्खा, मणिकमल क्षेत्री, राजन मुकारुङ, याम थुलुङ, विद्यापति मिश्रलगायतले मानसिक साथ दिन थाले । मलाई ऊर्जा मिल्न थाल्यो । यही बेला कलाकार, फिल्म मेकर मित्र प्रल्हाद गुरुङसँग भेट हुन पुग्यो । हाम्रो सपना एउटै थियो । हामीले सोचेको विषय एउटै थियो । यसलाई अगाडि बढाऊँ हामी छौँ भन्नु भयो । त्यसपछि हाम्रा मित्र कार्यकारी निर्माता बिरेन्द्र क्षेत्रीसँग(इफकेन्स र लाइन क्रस मुभिज्) भेट भयो । वहाँको प्रयास साथै इफका भूटान र गन्तव्य थिएटरवाट स्कुलिङ भएका भाइबहिनीहरुको स्वेच्छिक र प्रेमिल सहयोग, हाम्रो सपनालाई साथ दिनुहुने आफन्तहरु, केही रकम सापटी, केही रकम ऋणमा जुटाएर यो कार्य गर्‍यौँ ।

चलचित्रका मुख्य विशेषता र आकर्षणहरू के–के हुन?
शरणार्थी विषय आफैँमा सम्बेदनशील र अन्तराष्ट्रिय विषय हो । संसारमा अन्य देशका शरणार्थी आपसी मारामारका कारणले भएका हुन् । भूटानी शरणार्थी राजनैतिक आवाजका कारण भएका हुन् । यो विषय नै फरक छ । मेरो आफ्नो दृष्टिकोणमा भूटानी शरणार्थी, शरणार्थी मात्र होइनन् राम्रा र असल प्रतिभा पनि हुन् । यो विषयलाई हामीले कसरी प्रस्तुत गर्ने भन्ने बारेमा संसारका राम्रा राम्रा महोत्सवहरु नियाल्यौँ, चलचित्रहरु हेर्यौ, फिल्मेकिंग सम्बन्धी कार्यशालामा सहभागी भयौँ र कुनै पनि चलचित्रसँग प्रभाव नपर्ने गरी, स्टोरी टेलिङ आइडिया अरूसँग नमिल्ने गरी हाम्रो आफ्नो तरिका प्रस्तुत गरेका छौँ ।

कलाकारहरूलाई निःशुल्क भूमिका निभाउन लगाउनु भएको भन्ने कुरा छ नि?
हामीले जम्माजम्मी कमाएको भनेको साथीहरू र इज्जत हो । यही कारणले जब मैले स्टोरी सुनाएँ, बाबु बोगटीले पाँच वर्ष अघिदेखि यो विषयमा साथ दिइरह्यो निरन्तर । हेमन्त बुढाथोकी, अरुणा कार्की, आदि लगायत ५० जना जति सबै कलाकारहरूले राम्रो काम पैसाले पाइदैन भनेर पारिश्रमिकको कुरा नगरी साथ दिए । वहाँहरुलाई हृदयभरीबाट धन्यवाद दिनु बाहेक हामीले केही दिन सकेका छैनौ ।

‘कपोकल्पित्’ दृश्यहरू चलचित्रमा कतिको राख्नुभएको छ?
हामीलाई कसैको आँसु र रोदन सिधै खिचेर विश्व बजारमा जानु छैन । हामीलाई हाम्रो कला र बिचारप्रति विश्वास छ । कला तयारीको लागि जीवनको ५ वर्ष लगानी गरेका छौँ जुन पैसामा साट्न सकिँदैन । हामीले वास्तविकता माथि काम गरेका हौँ । जुन कुरा भोलिको लागि इतिहास हुनेछ । कुनै पनि बहानामा कसैको इतिहासमाथि खेलवाड गर्नु हुँदैन भन्ने कुरामा हामी दृढ छौँ । इतिहास भन्दैमा फेरि यो चलचित्र डकुमेन्टी चाहिँ होइन । यसमा ड्रामा, सस्पेन्स छ । कतिपय दृश्यहरुमा दर्शकले थाहा नपाएका कुराहरू जस्तो पनि ठान्लान् तर त्यो सम्बन्धित दर्शकको अज्ञानता हुन जान्छ । हामीले सोधेर, खोजेर, पात्र स्वयम् भेटेर मात्र काम गरेका छौँ ।

निर्देशकको हिसाबले भन्नुप र्दा नेपाली फिल्मी इन्डस्ट्रीजमा ‘देश खोज्दै जाँदा’ ले कस्तो स्थान ओगट्ला?
म कहिले पनि आफ्नो स्थान खोजेर हिँड्दिन । यो चलचित्र मेरो आफ्नो कारणले मात्र बनिएको होइन । यसमा हजारौँ शुभेच्छुकहरुको आर्शिवाद, प्रेम, साथ, सहयोग छ । प्राविधिकहरुले पनि उत्तिकै साथ दिएकाछन् । कलाकार, सहयोगी सबैले आफ्नो सम्झेर काम गरिदिनु भएको छ । मेरा आदरणीय मितज्यू साम्तेन भूटिया(निर्देशकः लेटर) भूटियाले आफ्नो फिल्महरु छाडेर यस चलचित्रमा निर्देशनका कतिपय पाटोमा सहयोग गरिदिनु भएको छ । सुन्दर सटहरु कम्पोज गर्न सघाउनु भएको छ । हामी सबैले मिहिनेत र मिलेर काम गरेका छौँ ।

कुनै नयाँ तरिका, प्रविधिको प्रयोग गर्नुभएको छ कि?
नयाँ, नौलो, फरक भन्ने गफ दिनु उचित लाग्दैन । सबै सामान्य छन् तर हामीले आफ्नो शैली निर्माण गरेका छौँ । नेपाली चलचित्र क्षेत्रमा भएका सबैभन्दा राम्रा सामाग्रीहरू, ज्ञाता र सम्बन्धित मान्छेको हातबाट चलाएका छौँ । सिंग साउण्ड प्रयोग गरेका छौँ । किनभने शिविरभित्र निस्कने आवाज, सामाग्री र जीवनशैलीको आवाज पैसाले किन्न पाइन्न । त्यसलाई स्पोटमा नै रेकर्ड गरेका छौँ । ट्रली, क्यामेरा, जीप आदिको मोसन र मुभको अर्थ दिएका छौँ । व्याकग्राउण्ड म्युजिक पनि त्यही जीवनशैलीसँग मिल्ने गरी शिविरकै अग्रज कलाकारको आवाज र वहाँले प्रयोग गर्नुहुने बाजालाई रेकर्ड गरेका छौँ ।

भूटानीहरूबाट चलचित्रप्रति कस्तो हौसला पाउँदै हुनुहुन्छ?
म देश, नागरिकता भन्दा पनि प्रतिभा र सृजना माथि विश्वास गर्ने मान्छे हुँ । नेपालीपन र नेपालीमन बाँच्नेमाथि विश्वास गर्ने मान्छे हुँ । जो नेपाली पनि हुनसक्छ । भूटानी पनि हुनसक्छ । या अन्य देशका पनि हुनसक्छन् । पहिलो कुरो हामीलाई यो विषयमाथि चलचित्र बनाउन मन लागेर बनाएका हौँ । मेरो जीवनमा स्वभावैले भूटानी नेपालीहरुसँग आत्मीय सम्बन्ध बन्यो । सृजनात्मक सम्बन्ध बन्यो । वहाँहरुसँग मेरा हरेक काम र सृजनाहरु आत्मीय भएर रहे । यसको अर्थ यो होइन कि, यो चलचित्र भूटानीहरुलाई मात्र तार्गेट गरेर बनाइएको हो ? संयोग त्यस्तो लाग्न सक्ला तर हामीले यो चलचित्र संसारलाई देखाउन मिल्नेगरी बनाएका हौँ । प्रतिभा र सृजनामा हामी संसारको कुनै देशभन्दा कमजोर छैनौँ ।

चलचित्रको एडिटिङ–मिक्सिङ अमेरिकामा हुने हल्ला छ नि, के यो सत्य हो?
पहिलो कुरो मलाई विदेश मोह कहिले पलाएन । कामको सिलसिलामा समयले घुमाएछ भने अलग कुरा हो । प्रतिभा संसारको कुनाकुना पुग्न सक्छ तर व्यक्ति पुग्न सक्तैन भन्ने मान्यता बोक्छु । अचम्म लाग्ला तपाईँहरुलाई कि अहिलेसम्म मैले पासपोर्टसम्म बनाएको छैन भनेर । धेरै देशका धेरै कार्यक्रम र धेरै साथीहरूको निम्तो असफल भएकोछ मबाट । साथीभाइ र आफन्तको करले बल्ल अब बनाउने सोचमा छु, हेरौं के हुन्छ । फिल्म सम्पादनको विषयमा आर्ट डाइरेक्ट प्रल्हादजीसँग वहाँ अध्यनरत वासिंटन सेटल स्थित युनिभर्सिटीको फिल्म स्टुडियोमा काम गर्ने कि भन्ने अनौपचारिक चर्चा चलेको मात्र हो । सृजना भनेको प्रविधिलेभन्दा बढी चेतना र संवेदनाको बोधले सृजिने तत्व हो भन्ने हामीलाई थाहा छ । तसर्थ सम्पूर्ण फिल्मको सम्पादन कार्य काठमाडौँमा एस्लेसा एन्टरटेन्मेन्ट सर्भिसले नै गर्ने भन्ने कुरा पक्कापक्की भयो । यसको फाइनल टचका लागि केही महिनापछि प्रल्हादजी स्वय्म २०० भन्दा बढी देशका कलाकारहरुको सहभागिता फ्रान्सको पेरिसमा हुने अन्तराष्र्टिय पेन्टिंग प्रदर्शनीमा नगएर नेपाल आउने हुनुभएको छ ।

पर्दामा कहिले आउँछ?
बढीमा पाँच महिना लाग्ला ।

अन्तयमा, के भूटानी शरणार्थी पुस्तौदेखि उनीहरूको देश खोज्दै हिडेका मानिस हुन् ?
हामी कलाकर्मीहरु सबैभन्दा पहिले सम्बेदनाको कुरा हेर्छौ । हाम्रो आँखा अगाडि लाखाँै नेपालभाषी भूटानीहरु को जीवन र भोगाई बिस्तारै तितरवितर हँुदै गएको पायांै । सम्बन्धित विषयमा काम गर्नुपर्छ भन्ने जिम्मेवारी बोध ग-यौं ।। संयोगले चलचित्रको नाम देश खोज्दै जाँदा जु-यो । यो एउटा चलचित्रको शीर्षक र सिम्बोल मात्र हो । यसैलाई आधार बनाएर सारा भूटानी शरणार्थीहरुको भोगाइ, जीवनयात्राको समग्रतालाई प्रश्न नगरिदिनुस् । बरु हाम्रो यो कार्यले नेपालीभाषी भूटानी शरणार्थीहरुको यात्राको कुनै कालखण्ड चलचित्रकै रूपमा भए पनि डकुमेन्टेसन भएछ भनेर मनमा गुनिदिनुस् । यति भो भने शरणार्थीको रूपमा लखेटिएका नेपालभाषी भूटानीहरुको मूल सम्बेदनाले निरन्तर खोजिरहेको प्रश्नको उत्तरमा हाम्रो तर्फबाट थोरै भए पनि केही काम भएछ भन्ने हामी ठान्नेछौं ।

-Vie Bhutan News

Read more »